UKRAYNA’DAN… Gagauz dilinde maniler

GAGAUZ MANİLERİNDE KAFİYE VE DURAKLARLA İLGİLİ
KÜMELENDİRME DENEMESİ (Türkiye ve Azerbaycan Mani-Bayatı Örnekleri ile Karşılaştırma)

Giriş
Ulusların varolmasında en önemli unsur kültürdür. Kültür, bir toplumun sahip olduğu maddi ve manevi değerlerden oluşan bir bütündür. Kültür öyle bir bütündür ki, toplum içindeki tüm bilgileri, ilişkileri, alışkanlıkları, değer yargılarını, genel tavır, görüş ve düşünceleri ile tüm davranış şekillerini içine alır. Toplumun yaşantısını ele alan kültür unsurlarından birisi ve en önemlisi olan halkbilim, ulusun en büyük serveti, ruhu, psikolojisi, tarihidir; onun isteklerinin tasavvur ve tefekkürünün, iç dünyasının aynası, bitip tükenmez inciler hazinesidir (Paşayev 1998:15).

Halk Edebiyatı, Halkbilim kapsamında değerlendirilen bir alandır.Bu alanın en canlı, sürekli gelişen ve yaşayan bir kolu ise Anonim Halk Edebiyatıdır. Bu edebiyatta maninin yeri önemlidir. Türkiye ve Azerbaycan’da mani ile ilgili çok sayıda makaleler yayımlanmış ve bilimsel değerlendirmeler yapılmıştır. Ancak Gagauz manileri ile ilgili yeterli çalışma yapıldığını söylemek olanaksızdır.

V.A.Moşkov XIX. yüzyılın sonlarında ve XX.yüzyılın başlarında Basarabya’daki Gagauz köylerinden derlediği manilerin de yer aldığı halkbilim ürünlerini kitap olarak yayımlamış, ancak bunları bilimsel bir değerlendirmeye tabi tutmamıştır (Moşkov 1904). Daha sonra L.A.Pokrovskaya halk edebiyatı içerikli doktora çalışmasının bir bölümünde Gagauz manilerini ele almış ise de ayrıntılı bir değerlendirme yapmamıştır. Bizim amacımız bugüne değin yapılmamış olan Gagauz manilerini teknik yapı açısından değerlendirmesini yapmak; kafiye (uyak) ve durak kavramlarına açıklık kazandırmaktır. Bunu yaparken Türkiye ve Azerbaycan mani (bayatı) örnekleri ile Gagauz manileri arasında paralellik kurulacaktır.

Kafiye (Uyak)
Maniyi halk şiiri özelliklerinden ayıran en önemli faktör kafiye düzeni   ile   bağımsız   dörtlükler   halinde   söylenmesidir.   Türk   mani geleneğinin genel yapısı olan aaba kafiye düzeni Gagauz manilerinde de egemendir. Bunu şu örnekten görmek olasıdır: Türkiye:
Kaşların katar katar         a
Kirpiklerin ok atar a
Yanağın dükkan açmış    b Dudakların bal satar        a (Kaya 1999:25) Azerbaycan:
Bülbül gülden küsende   a Küser gider süsende       a Bir söz dedim gızardm   b Ne gaydadır bu sende    a (Hekimov 1988:31) Gagauz:
Kaz gider kalka, kalka   a
Boyunda altın alka        a
O yar benim olursa      b
Sarı altın sadaka a (Baboglu özel arşiv) Ortak kalıplara sahip olan bu örnekler E. Abid’in dikkatini çekmiş ve V. A. Moşkov’ıın derlemelerini incelemiştir. E. Abid, bu incelemede Gagauz manilerinin aaba düzeninin yanısıra abab düzenine göre de örneklerin oluşturulduğunu öğrenmiş, ancak V. A. Moşkov’un savını kanıtlamak için örnek vermediğini belirtmiştir (Abid 1930: 22). Esasen gerek bizim derlemelerimizde, gerekse başkalarının yayımladıkları derlemelerde de bu kalıba rastlanmamıştır.
Gagauz manileri genellikle aaba kafiye düzeni  ile kurulmuş, fakat az da olsa aaaa, aabb kafiye düzeni ile oluşturulan örnekler de vardır (1). Örnek verecek olursak: Gagauz:
Mavi midir morunuz a
Genç kız mıdır zorunuz a
Hele biraz durunuz a
Biz onnarı buluruz a (Arnaut özel arşiv)
Kara beygir ahırda a
Benim ürввm kahırda a
Kahırcıımı bilseniz b
İstediima verseniz, b (Kuroglu 1998:30) Türkiye’de   derlenen    maniler   çoğunlukla   aaba   düzeninde olmasına karşın abcb kafiye düzeninde örnekler de bulunmaktadır (2). Ancak Azerbaycan manilerinde ise bu tür farklılık görülmemektedir.
Gagauz   manileri   arasında   çoğunlukla   dört   dizeli   olanların yanısıra  çok   dizeli   örnekleri   de   görmek   olasıdır.   Bunların   kafiye düzenlerinde değişikliklerin bulunduğu da dikkati çekmektedir. Örneğin aşağıdaki altı dizeli manilerin kafiye düzenleri farklıdır: Gagauz:
Maanimi çala, çala
çıktım bir ince dala
Korktum dal kırılacek
Yarimi eller alacak
Sevdası bana kalacek (Kuroglu 1998 :37) bu manide kafiye yapısı aabbbb iken:
Rakı döktüm fılcana
Mail oldum bir cana
O cancaaz benim olsa
Belime o sarılsa
Beli ince dal gibi
Dili tatlı bal gibi (Arnaut özel arşiv) bu manide ise kafiye düzeni aabbcc şeklindedir.
Ayrıca, abbbbb,  aaaaab kafiye düzeninde altı  dizeli  şu  maniler de mevcuttur:
Nerede Van i, nerede mari
Slujba yaper Bender’de,
Dokuz kılıç belinde
Onuncu elinde
Nerede Lanka, nerede
Kaz kooler derede (Arnaut 1998)
Gagauzlar’ın çok dizeli manilerine Türkiye’de yedekli mani denilmektedir. 5,6,7,8,9,10,11,12,14,16,17 dizeli maniler genellikle cinaslı kafiyelerle kurulmuş, kesik maniler biçimindedir (3).
Kimilerince kolay gibi görülen halk şiirini yaratmak aslında çok zordur. Zira, hece vezninin ustalıkla kullanılması özellikle kafiyelerin hatasız oluşturulması gerekir. Kuşkusuz, şiiri tüm kurallarına uygun bir
şekilde meydana getirmeyi başaran şairler, ozanlar vardır; fakat ortaya konulan şiirlerin çoğu yarım kafiye dediğimiz türdendir. Manilerde de durum aynıdır. Gerek Gagauz, gerekse Türkiye’deki manilerin çoğunluğu yarım kafiye düzeni üzerine kurulmuştur. Ama bunun yanısıra tam kafiye ve zengin kafiye örnekleri de vardır. Yarım kafiye Türkiye:
Saçım uzun kalkmıyor
Yar yüzüme bakmıyor
Yar üstüme evlenmiş
Hiç Allahtan korkmuyor (Kaya 1999:26) Gagauz:
A gidelim bizвdan
Gül sökelim dizвdan
Sarılalım, yatalım
Avgusttan güzadan (Arnaııt özel arşiv) Tam kafiye Türkiye:
Su gelir akma ile
Taşları kakma ile
Adam yare doyar m ı
Uzaktan bakma ile (Kaya 1999: 26) Gagauz:
Kale kaleye yan verir
Altın küpe nan verir
İki çocuk bir kız için
Yol üstünde can verir (Arnaut özel arşiv) Zengin kafiye Türkiye:
Kahve içtim fincandan
Kenarları mercandan
çek bıçağı vur beni
Artık bıktım bu candan (Kaya 1999: 27) Gagauz:
Kaya dibi yellidir
Kundurası tellidir.
Onbeş yaşında kızların
Memesinden bellidir (Zayanczkovvski 1996:53) Manilerin çoğunlukla yarım kafiyeden oluşmasına karşın bozuk kafiydi veya başka bir deyişle kafiyesiz maniler de mevcuttur. Bozuk kafiye Türkiye:
Dağlarda tepelerde
Kaldım gurbetçilerde
Ah şu zalim ayrılık
Benzemez başka derde (Oktürk 1985:254) Gagauz:
Mavi yelek, mor düyme
Sindi gürdün göynüme
Ben seni çoktan seveli
Kan damnar yüreyime     (Zayanczkowski 1966:59)
Bunun dışında Gagauz manilerinde hece düşmeleri, kafiye bozuklukları ve estetik güzellik taşımayanlar vardır; fakat bunların önemli bir kısmı derleme sırasındaki kayıtların, ya da yazıya geçirilirken
yapılan hataların sonucu; bazıları ise müzik eşliğinde söylenirken ritm etkisiyle değişmiş olabilir. Doğaldır ki, örneklemeler yapılırken metin üzerinde   hiç   bir   müdahale   olmamış; dizeler   üzerinde   düzeltmeler yapılmamıştır. Durak
Maniler genellikle yedi heceli, 4+3 duraklıdır. Bunun dışında değişik duraklı maniler de vardır. T.Kowalski Türk manilerini incelerken 4+3, 3+4, 2+3+2, 2+5 duraklı saptamıştır. Azerbaycan bayatılarını inceleyen E.Abid ise; “tetkik esnasında Azerbaycan hayalılarının vezin itibariyle 14 şekil gösterdiğini meydana çıkarabildim ki, Kovvalski’nin çıkardığı neticeye göre çok büyük bir yekun tutar” diye belirtmiştir (Abidl930:28).
Kafiyesi   etaba  olan   Gagauz   manilerinin   birinci,   ikinci   ve dördüncü    dizelerindeki    serbest   durak    sayısına   göre   yaptığımız kümelendirmede 3+4, 2+2+3, 4+2+1, 2+3+2, 3+2+2 ve 4+1+2 duraklı altı şekil saptanmıştır. Bunlardan birer örnek vermek gerekirse; dizeleri 3+4 biçiminde olan maniler:
Yalpunun kavakları
Tellidir yapraklan
Benim uzak yarimin
çınnasın kulakları
dizeleri 2+2+3 biçiminde olan maniler: Arpa ektim biçвrim Derin derв geçвrim Salt Bulgari sevвmвm Bahtım neysa çekârim
dizeleri 4+2+1 biçiminde olan maniler: Ateşim var, külüm yok Bülbül oldum dilim yok Yarimnan çekişeli Aalamadık günüm yok
dizeleri 2+3+2 biçiminde olan maniler: Altın çinide vişne Yarim sevdaya düşme Bu sevdanın sonu yoktur Kötü dillere düşme
dizeleri 4+1+2 biçiminde olan maniler:
Yaz günündв nar tatlı
Kış günündâ kaar tatlı
Orda kalsın nar hem kaar
Hepsindвn yar tatlı (“Ana sözü”g.!999:4)
Kaya’nın (1999) saptamasına göre Türkiye’de mani durakları 3+2+2, 2+3+2, 3+4 biçimindedir (Kaya 1999:27). Azerbaycan bayatı larında ise üçüncü dize hariç 14 şekil mevcuttur: 3+2+2, 3+4, 4+3, 3+1+2+1, 3+3+1, 2+1+2+2, 2+2+2+1, 3+1+3, 2+2+1+2, 1+2+2+2, 2+3+2, 1+3+3, 4+2+1,2+2+3 (Abid 1930:28).
İdeal ölçülere göre oluşturulan 4+3 duraklı Gagauz manileri ile Türkiye, Azerbaycan manileri edebi tür olarak karşımıza çıkmaktadır. Türkiye:
Sini üstü şekerim 4+3
üstüne bal dökerim 4+3
Kaynanamın kahrını 4+3
Oğlu için çekerim 4+3 (Kaya 1999: 27)
Azerbaycan:
Bir deyelik çetene 4+3
Bağlanıbdı kotana 4+3
Gara gelin yalvarır 4+3
Kotan maçı tutana 4+3 (Veliyev 1985:4)
Gagauz:
Mavi tasta su durur 4+3
Benim yarim kudurur 4+3
Ban kuvarım o durur 4+3
Söylemâz da ne zooru 4+3(Ana sözü 1991:7)
Çoğunlukla    serbest    olan     üçüncü    dizelere    göre    durak
kümelendirilmesinde 14  biçim saptanmıştır.  Biz  burada sıralamanın
sadece üçüncü dizelerini vermekle yetineceyiz:
4+3 Sarılalım + yatalım
2+2+3 Hele + biraz + durunuz
1+3+3 Ban + babamı + bıraktım
1+3+2+2 Bu + sevdanın + sonu + yoktur
3+4 Gagauz + milletina
4+1 + 1+1 Orda kalsın + kar + hen + nar
4+1+2 Söylesвna + be + olan
2+3+2 Aala + gözlerim + aala
2+5 Sevda + ibrişin midir
l +1 +2+3 Ban + bir + garip + kişiyim
1+3+2+1 Bu + dünnввda + ölüm + var
3+3+1 Küçüktвn + sevilвn + yar
2+1 + 1+3 Benim + o+şen + sevgilim
2+1+4 benim + hiç + günahım yok.
üçüncü dizelerin diğer dizelere göre daha fazla çeşitlilik kazanması o dizenin serbest olmasından kaynaklanmaktadır. Belirtilen Gagauz manilerindeki durak örneklerini E.Abid’in yaptığı kümelendirme ile karşılaştırdığımızda 6, 7, 8, 9, 12, 18, 20. örneklerin Azerbaycan bayatıları ile aynı olduğu ortaya çıkmaktadır (Abid 1930:30). Türkiye manileri üzerine böyle bir kümelendirme çalışmasının yapıldığına tarafımızca rastlanmamıştır.
Kafiye düzeni aabb olan Gagauz manilerinde ise durakların ayrı bir şekil aldığı görülmektedir:
Yarim isa ceketti 4+3
Bana da ses etti 4+3
Hem yerde kuyu kazdı   3+4 Hem bana maani yazdı  3+4 (Ana sözü 1991 :7) Sonuç
Yaptığımız bu kümelendirme denemesi Gagauz manilerinde durakların biçimlerini belirlemek, kendilerine has olan özelliklerini ortaya koymak, Türkiye ve Azerbaycan manileri ile benzerlikleri bakımından bir ilk olma özelliği taşımaktadır.
Notlar:
(l).L.A.Pokrovskaya Gagauz folklorunda aaba biçimini en eski kalıp sayıp diğer kafiyelerin son devirlerde oluştuğunu belirtmektedir (Pokrovskaya 1953).

(2). Eski İstanbul Semai kahvehanelerinde söylenen bu maniler bugün Karadeniz Bölgesinde canlılığını korumaktadır:
Kernençenin başına
Vururum kırak kırak
Ben babamı bıraktım
Sen de anneni birak
“Kafiyenin abcb biçiminde olması, manilerin karşılıklı olarak söylenmesinden kaynaklanmaktadır. Atışma şeklinde geçen bu karşılıklı söyleyişte, kişiler iki mısrada sözlerini tamamlarlar. Sözlerin ikinci mısraları, birbirine kafiye sözleri ihtiva eder” (Kaya 1999:25-26). (3).Yedekli manilerinden altı mısralı manilerin bir kısmı cinaslıdır.Bu tip manilerin kafiye düzenleri ab+cb+db+eb+fв+gb şeklindedir. İlk mısranın hece sayısı azdır ve bu mısrada yer alan sözler, hazırlık sözü fonksiyonundadır, yani (ayak) tır (Kaya 1999:39).
Kaynakça:
Abid, Emin (1930). “Türk halgları edebiyatında mani növü ve
Azerbaycan bayatılarının hususiyyeti”: Azerbaycanı öğrenme yolu dergisi. Bakı.
Ana Sözü gazetesi (1999). 6(371). Kişinev-Moldova Ana sözü gazetesi (}99).l (70)-8(71). Kişinev-Moldova
Hekimov, Mürsel (1988). Halgımızm Deyimleri ve Duyumlan.Bakı: Yazıcı yayın.
Moşkov, V.A (1904). “Nareçiya bessarabskilı gagauzov”(Besarabya Gagauzlan’nm şiveleri): Türk Kavimlerin Halk Edebiyatı ömeЈ/m’.Yay.:V.Radloff.C.X.Sank-Peterburg.
Kaya, Doğan (1999). Anonim halk şiiri. Ankara: Akçağ yayını.
Kuroglu, Stepan (1998). Man/Ver.Odesa: Mayak yayın.
Oktürk, Şerif (1985). Türk Manileri Antolojisi-Güldeste. İstanbul.
Paşayev, Gazanfer (1998). İrak Türkmen Folkloru.İstanbul: Kerkük Vakfı.
Pokrovskaya, Lüdmila (953).Pesennoe tvorçestvo gagauzov
(Gagauzlarm sanatyaradıcıhğı). Avtoreferat na soiskanie uçennoy stepeni kandidata fılilogiçeskih naıık. Leningrad.
Veliyev, M.(1950). “Bayatlarımızda alliteorasiya”: Ulduz dergisi. Bakı
Zayanczkovvski, Wlodzimiers (1966). Yezyk i Folklor Gagauzow z Bulgarii (Bulgaristan’daki Gagauzlarm Dili ve Folkloru).Krakow

_______________________
* Doç. Dr.



1613900cookie-checkUKRAYNA’DAN… Gagauz dilinde maniler

CEVAP VER

Please enter your comment!
Please enter your name here

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.