SEDAT YILDIRIM SARICI – Bu yazıyı Zeynep Dikmen ablamız için yazıyorum. 32 yıl önce Türk Eğitim Birliği’nin (Londra’da) düzenlemiş olduğu bir panele konuşmacı olarak davet edildiğimde tanışmıştık. Eczacı, gezgin, yazar, sosyalist aktivist, anne, eş, dost, gerçek bir müziksever olan Zeynep “aplam” güneşimizdir. Eşi İlker abiyle birlikte dünyanın farklı bölgelerinden topladıkları bir de yerel müzik enstrümanları koleksiyonları var. Geçen hafta “4 KUŞAK – ZEYNEP” adlı yeni kitaplarının imza gününde buluştuk.
32 yıl önceki panelde bestecilerden örnekler sunarken dönemin teknik yetersizlikleri içinde meramımı tam anlatamamıştım. Şimdi güncel gelişmeleri de ekleyerek eksik bıraktığım konuyu tamamlamaya çalışacağım.
Elbette yeryüzü mahkumiyetimde “faniye refakat ve matraklıkla bahtiyarlaştırma” asli vazifemi de ihmal etmeden! Malum, biçare kula farz kılınana arzım kıt olursa cehennem azabımda fazladan odun yaktırır. İsraf haramdır.
Kapadokya’da balon turuna katılmak, 99 direkli Emevi Camii’yi ziyaret veya Eyfel Kulesi’nden Paris’i seyretmek henüz nasip olmadıysa üzülmeyelim. Hani neredeyse eşdeğer bir eğlenceyi bu yazıya yarım saatimizi ayırarak yaşayabiliriz. O kadar iddialı değilim de hani beş kuruş harcamadan, zahmet edip kapıdan çıkmadan demek istiyorum.
Bugün size “tek nota”dan bahsedeceğim. Evet, sadece tek bir notayla oluşturulan cümlelerden, bölümlerden örnekler sunacağım.
Tek bir notayla müzik yapmak tek bir harfi merkeze alarak şiir, hatta bazen roman yazmaya benzer. Mümkün müdür? Evet, mümkündür.
NASREDDİN HOCA
Müzikte tek bir nota kullanımı Nasreddin Hoca’ya (1208 – 1284, Akşehir) kadar uzanır. Bu arada Nasreddin Hoca’nın sadece Anadolu’da değil Macarlar, Ruslar, Çinliler, Farslar, Azerbaycanlılar, Kazaklar, Kırgızlar, Özbekler, Türkmenler, Tacikler, Araplar ve Bulgarlar arasında da hikayelerinin yaygın olduğunu hatırlatalım.
Hoca günlerden bir gün, “saz çalmayı öğrendim, buyrun dinleyin” diyerek bütün köyü toplamış. Sazın bir perdesine basmış, vurmuş deli deli tellere. Görenler “hocam bu nasıl saz çalma” demişler. Hoca sormuş, “nesini beğenmediniz?”. Cevaplamışlar, “daha önce gördüğümüz saz çalanlar sapın üzerinde aşağıdan yukarıya geziniyorlar. Sen sadece bir noktaya basıyorsun”. Hocamız “onlar benim bulduğum yeri arıyorlar” demiş.
Haklı. Doğru notayı bulduğunuz zaman, oradan ayrılmamakta yarar var. Buna müzikte “minimalizm” de deniyor. En az notayla eser yaratma. “Less is more” yani “az ama öz” diye de tanımlayabiliriz.
AZ için fAZla mesai harcanması gerektiğini hatırlatmamıza gerek yok. Sadece üç çizgiyle koşan adam figürü çizin deseler, “keşke demeselerdi” deriz. Ama çizenler var.
Yazımızın ilerleyen bölümlerinde Klasik Batı Müziği’nden Modern Caz’a, Progressive Rock’tan film müziklerine tek bir notaya yaslı efsaneleşmiş eserlere değinmeye çalışacağım. Gurbette olduğumuzdan içimiz sızlar, öncelik her zaman memleketimizdedir.
TÜRK “NİRVANA”SI
Tek bir notayı yurdumuzda en çok iki zurna bir araya geldiğinde duyarız. Bir zurna tek bir notada kalarak “dem verir”. Diğer zurna taksime (solo ya da doğaçlamaya) geçer.
Dem notasına karar sesi de deriz. Dem notası ya da karar sesi taksime geçilen makamın (gamın, dizinin) ilk notasıdır.
Şimdi sıra ilk müzik aramıza geldi. Tutkunun, adanmanın, “kafa yapıcı madde” kullanmadan sadece notalarla zikrin piri olmuş ustalarla sizleri baş başa bırakıyorum.
Tokmağın Oğlu’ndan Dibekdereli Zurnacı Servet – İki Parmak ile “Dünya Müzik Tarihi’ne armağanımızdır. Zurnanın biri tek sesle dem veriyor, diğeri demlenmiş Nirvana (cuş-u huruş uçuşu) yolunda fokurduyor.
https://www.youtube.com/watch?
Videoyu izlemişseniz 3. dakikada davulun iki defa havalandığını görmüşsünüzdür. Ritmik kaptırma ruhani bir atmosferle buluşunca cisimler yer çekimi etkisinden kurtulabilirler. An, o anı yaratanın yetisine göre yer çekimini (yöre, töre etkisini) sıfırlayabilir.
PEDAL POINT
Bizim “dem verme” dediğimiz sese Klasik Batı Müziği’nde “pedal point” adı veriliyor. Pedal point ustaca tasarlanmışsa doyumsuz kompozisyonların en canalıcı bölümlerini oluşturabilir. Mesela meseleye Wagner’in Das Rheingold adlı eserinin Prelude (Giriş) bölümünde çok baskın bir şekilde rastlarız. 162 ölçü (yaklaşık 5 dakika 30 saniye) kontrbas gibi bas çalgılar tek bir notada kalır, üzerine diğer çalgılar bina edilir.
Biz Wagner yerine çağımız bestecilerinden Sir Karl Jenkins’in “Paladio”sunu dinleyeceğiz. Çünkü Karl Jenkins çok eskiden progressive jazz-rock grubu “Soft Machine”nin üyesiydi. Bizden sayılır, kayıralım. Eserin 8 ölçülük A bölümü basların tek bir notasıyla oluşur. Parçada A bölümü toplam 4 defa tekrar ettiğinden (4 x 8 ölçü =) 32 ölçü sadece tek bir notanın desteğiyle örülmüş olur.
Sir Karl Jenkins – Paladio (genç kemancılar provada).
https://www.youtube.com/watch?
Modern Caz’da tek notanın en etkileyici kullanımlarından biri flügelhorn virtüözü Chuck Mangione’nun Children of Sanches düzenlemesinde yer alır. Eser müzik tarihinin en ilginç orkestral düzenlemelerindendir. Özellikle bakır nefesli çalgıların bu denli bas notalarda bu kadar sarsıcı kullanımına hiçbir eserde rastlayamayız. Birçok büyük orkestranın gururla repertuarına aldığı eser Antony Quinn’in (1915 – 2001) baş rolünü üstlendiği, yoksulluğun tetiklediği aile parçalanmasını işleyen The Children of Sanches (1978) filmi için bestelenmişti.
14 dakikalık bütün kompozisyonu dinlemekte büyük yarar var ama hiç de yoksa 1:35’de başlayan ve tek bir sesin egemenliğinde ilerleyen bir dakikalık bölümü mutlak dinlemenizi öneririm.
Chuck Mangione- Children of Sanches
https://www.youtube.com/watch?
Müzikte “minimalizm” denildiğinde akla gelebilecek en büyük eserlerden biri kuşkusuz
Shine On You Crazy Diamond olmalıdır. Pink Floyd’un Wish You Were Here (1975) albümünde yer alan eser tam bir öncü devrim niteliğindedir. Peşi sıra benzer çalışmalar olduysa da yalınlık, yakışırlılık ve olgunluk açılarından eşsizliğini günümüzde de büyük farkla korur. Bizi dem sesi ya da pedal point ilgilendiriyor ya, eserde ilk 2 dakika 20 saniye tek bir nota üzerine kuruludur.
Pink Floyd – Shine On You Crazy Diamond (Live At Pompeii)
https://www.youtube.com/watch?
DESEN – ARPEJ – FİGÜR
Dem sesi veya pedal point’e benzer ama farklı bir tekrar yöntemi daha var. Arpej adını verdiğimiz birbiriyle uyumlu tınlayan birkaç notanın art arda belirli bir desen (motif -figür-pattern) sistematiği içinde çalınmasını da minimalist besteciler kullanırlar. Bu tür arpejlerin (arpeggio) bütün bir eserin ana karakterini oluşturduğu örnekler arasında Teoman-Şebnem Ferah- Sunay Özgür ortak çalışması “En Güzel Hikayem” (2004) veya “Hayatın Tuzu” (2009) film müziği ya da Hans Zimmer’in “Interstellar” (Yıldızlararası – 2014) filmi ana teması iyi emsallerdir. Hans Zimmer çok dağıtmış, dinlemek isterseniz birkaç notayla dem yakalamaya dair “En Güzel Hikayem” en güzel örnek olabilir.
Teoman-Şebnem Ferah- Sunay Özgür, “En Güzel Hikayem.
https://www.youtube.com/watch?
TEK NOTAYLA DOĞAÇLAMA – SOLO – TAKSİM
“En Güzel Hikayem”de Teoman “bazen ne yaparsan yap olmuyor” diye yazmış ama “bazen de ne yaparsan yap oluyor”. En Güzel Hikayem’in 7. dakikasında ceryanlı gitar tek bir notayla solo atar gibi sahneye çıkar ve 30 saniye Nasrettin Hoca gibi tuttuğu perdeden ayrılmaz.
King Crimson’ın Epitaph (Mezar Hitabesi -1969) adlı ölümsüz eserinin de yine 7. dakikasında gitar tek bir notayla solo atar. En Güzel Hikayem’le aynı notadır, Si (B) notası. Yalnız bazen hemen yanındaki notayı da ekleyerek 100 saniyenin üzerinde doyumsuzca devam eder. Müzik yazarları King Crimson’ın müziğini sınıflayamamış sıralamışlar: “Progressive rock, Symphonic rock, Psychedelic rock, Experimental rock, Hard rock, Art rock, Jazz fusion”. Nasreddin Hoca’nın keşfi nelere kadir…
Fleetwood Mac – The Chain son bölümünün 3:40’ında başlayıp bitime kadar devam eden tek notayla (60 saniye kadar) solo da oldukça (fonksiyonel-işlevsel) etkilidir. Parçayı davulun tek sesiyle başlayıp, tek notalık soloyla bitirirler. “Formula 1” otomobil yarışlarının BBC jenerik müziği olarak da tanınan eser tam bir pop-rock şaheseridir.
Fleetwood Mac – The Chain
https://www.youtube.com/watch?
Pink Floyd– Animals albümündeki Pigs (Three Different Ones) 9:40’da başlayıp 10 saniye devam eden tek nota kainata “hedayedir”. Zaten David Gilmour neyi ellese elmasa çevirir.
Söz dönüp dolaşıp Pink Floyd’a gelmişken yıllardır İsrail zorbalığının karşısında Filistin halkının yanında yer alan basçı/besteci Roger Waters, Gezi olayları esnasında şu mesajı göndermişti. Geçen hafta mahkemenin aldığı acı karar sonrası hatırlamakta yarar var.
“Türkiye’deki tüm dostlarıma… Yanınızdayım! Yanınızdayız! … direnmekte çok haklısınız.
Türkiye sizin ülkeniz, sizi destekliyor ve özgürlüğünüzü diliyoruz, ancak aynı zamanda siz ve mücadeleniz dünyanın geri kalanı için çok önemli…
Duruşunuzu alkışlıyoruz çünkü kolay olmadığını biliyoruz.
Büyük ülkeniz doğu ile batı arasındaki eşikte duruyor. İstanbul medeniyet tarihinde bir efsane. Bugünkü direnişiniz hepimiz ile karanlık çağlara geri dönüş arasında bir dönüm noktası olabilir.
Sevgi, gözyaşları ve büyük saygıyla,
Roger Waters”
___________________
* Müzisyen de olan yazarımızın diğer çalışmalarına https://sedatsarici.com/ adresinden ulaşabilirsiniz.
