Prof. Dr. Mustafa Durmuş – Peker videoları ülkede yaygın yolsuzluklar ve rüşvetin olduğu gerçeğinin ortaya çıkmasına yardımcı oldu. Aslında bu durum yeni de, şaşırtıcı da değil. Kapitalizm öyle bir üretim ve bölüşüm ilişkilerine sahip ki bu düzenin kendi koyduğu yasalar çerçevesinde yasa dışı olarak nitelediği yolsuzlukların ve rüşvetin önüne geçilemiyor. Bu tespit en gelişkin kapitalist ülkeden en az gelişmişine kadar geçerli. Aradaki fark esasta ton farkından ibaret, birinde daha az, diğerinde daha fazla.
Yolsuzluklar yeni değil, şaşırtıcı da değil
Yolsuzluklar son 20 yılın ürünü de değil. Ancak kapitalizmin “ahbap-çavuş-akraba kapitalizmi”, “rantçı kapitalizm” gibi biçimleri ve kapitalist devletin de oligarşik-otoriter-mafyatik biçimlerinin hâkim olduğu günümüzde yolsuzluklar, rüşvet, zora dayalı olarak başkasının ya da toplumun malına el koymalar ve çökmeler artık çok daha yaygın bir hal aldı.
Hele bu rejimler olağanüstü hal altında sürdürülen bir tür “tek adam rejimi” iseler, rejim değişmeden bunlara son verilmesi mümkün değil. Ortada nakit olarak dönen milyarlarca dolar, el değiştirmeye hazır onlarca milyon lira değerindeki mülk, otel, fabrika, maden ve adrese teslim milyar dolarlık kamu ihaleleri varsabu durumun beraberinde yolsuzlukları ve rüşveti getirmesi kaçınılmaz oluyor. Bunlar istisnai olaylar olmaktan çıkıyor, mevcut kapitalist işleyişin bir parçası haline geliyor.
Türkiye’de de bugün bu konular, sınırlı da olsa, bazı muhalif TV kanallarında ve özellikle de sosyal medyada konuşuluyor, tartışılıyor. Ancak bu tartışmalar çoğu kez bir polisiye roman çizgisini aşamıyor, nitelikli analizler yapılamıyor. Muhalefet partileri ise, çoğu zaman yaptıkları gibi bu iddiaların üzerine daha kararlı bir biçimde gitmek yerine, “bekleyelim görelim” davranışı içindeler. Bu da “bir zaman sonra yeni bir iktidar gerçekleşse bile bu yolsuzlukların hesabının gerçekten sorulamayacağı” algısının güçlenmesine neden oluyor.
Yolsuzluklara “ticari sır”koruması
Ortaya atılan iddialar, son 15-20 yılda türeyen bazı servet zenginleri, bu süreçte servet dağılımının görülmemiş ölçüde kötüleşmiş olması, çok büyük kamu ihalelerinin sadece belli yandaş sermaye gruplarına verilmesi, Küresel Yolsuzluk Algısı Endeksi’nde Türkiye’nin puanının giderek kötüleşmesi gibiolgular,ülkede yolsuzluk ve rüşvetin yaygın bir biçimde varlığını gösterme konusunda yeterli midir?
Belki. Ama bu iddiaların başka verilerle ve bulgularla da desteklenmesi gerekiyor. Bu noktada ciddi bazı engeller söz konusu. Bunların başında “gizlilik” gerekçesi geliyor. Ülkede neredeyse hiçbir konuda açıklık ve şeffaflıktan söz edilemeyeceğinden, en sıradan bir bilgi için başvurulduğunda dahi “ticari sır olduğu” ya da “devletin güvenliği” gerekçesiyle bu başvuru kolayca geri çevrilebiliyor. Bu konularla ilgili Meclis araştırması yapılmasına dönük önergeler reddediliyor.
‘Finansal Gizlilik Endeksi’nde Türkiye’nin yeri
Bu yüzden de uluslararası bazı göstergelere bakmak durumunda kalıyoruz. Bu açıdan bize kısmen de olsa yol gösterebilecek uluslararası bir gösterge mevcut: Finansal Gizlilik Endeksi (Financial Secrecy Index).Bu endeks vergi kaçıranlar için nispeten daha güvenli limanlar sağlayan dünya çapındaki ülke ve bölgeleri belirlemek amacıyla Vergi Adalet Ağı (TaxJustice Network) tarafından hazırlanan endeks. Endeks, kısaca,ülkesine ait finansal bilgileri kamuoyu ile paylaşmayan (gizli tutan) ülkeleri sıralayarak teşhir ediyor.
İlksıralarındaen azfinansalbilgipaylaşanülkelerinyeraldığıbuendeksteTürkiye2020yılındatoplam133ülkearasında55‘ncisıradabulunuyor. Gizlilikpuanı 100 üzerinden 60. GizlilikpuanlarınınsıralandığıverenklendirildiğiendeksteTürkiye en gizliüçüncübölgede (turuncu) yeralıyor.(1)
Türkiye’ninendekste (VenezuelaveKolombiya‘nınüzerindeolmaküzere) üstsıralaraçıkmasınanedenolaraksırasıyla;Reza Zarrab’ınbirtarafınıoluşturduğuvedörtBakanınistifasıylasonuçlanankaraparaaklamaverüşvetsuçlaması, ABD’dekiHalk Bank soruşturması, 2017 yılındaki Man Adaları, Malta BelgeleriveTürkiye’ninvergicennetlerininlistesinihalayayınlamamışolmasıgibiolgulargösteriliyor.
Ancakburaporunbuyılyayınlananvideolardayeralaniddialarıiçermediğininde altınıçizelim. Böylece2021 yılıendeksindeTürkiye’ninyerinindaha da yukarılardaolacağınıkestirmekzorolmayacak. Çünkübirülkedeyolsuzluklar (dolayısıyla da rüşvet) arttığındaülkeninendekstekiyeri deyukarıdoğruçıkıyor.
Paranınizinisür!
Yolsuzluklarverüşvetyaygınbirhalaldığındabazılarınınservetlerindeciddiartışların da ortayaçıkmasıkaçınılmaz. Buservetlerinbirkısmınınülkeiçindeparapiyasalarıveborsalardadeğerlendirildiği, birkısmınıniseyineülkedekitemelservetbüyütmearacıolaninşaat-emlaksektörüneaktarıldığıaçık.
Nitekimbuülkedebinlercekonutu, alışverişmerkezlerindeonlarcahattayüzlercedükkanıolantüredizenginlervar. Ayrıcaİstanbul’dabirilçeninadıylaanılanbirvakıfüniversitesindeolduğugibi,eğitimsektörüneyatırımyapılaraküniversitekurulduğunuya da sağlıksektöründebüyükçaptakiözelhastanelerlebunlarınsermayeyedönüştürüldüğünübiliyoruz.
Ancakböyleservetlerasılolarakyurtdışınaçıkartılarakkorunmakveuygunyollarla(en azındanönemlibirkısmı)ülkeyegerigetirilerekaklanmakzorunda. Öbürtürlübuservetlerikoruyabilmekvebüyütebilmekgüç. Çünküyurtdışınaçeşitliyollarlaçıkartılabilenservetler hem oradagüvenliolaraksaklanıp, nemalandırılıyor, hem de çıkartılanvarlıkaflarıylaya da uluslararasıticaretmekanizmasıylabirsüresonraülkeyegetirilerekmeşrulaştırılıyor, yaniaklanıyor.
Varlıkaflarıylailgiliolarakdahaöncebirkaçkezayrıntılıbiçimdeyazdık. Sadeceson 19 yıldayedikezvarlıkaffıçıkartılmasınınekonomininihtiyaçlarıylaaçıklanamayacağınınaltınıçizdik.Buyüzdenbuyazıdabukonuyagirmeyeceğiz.
İllegal fonçıkışları/ illegal finansalakımlar
Bunoktadadışticaretyoluylaülkedenyurtdışına illegal fonçıkışları (vegirişleri) büyükönemkazanıyor. IMF, DünyaBankasıve BM gibikuruluşlarca da tanınan, dünyaçapındakabulgörmüş Washington temelliGlobal Financial Integrity (GFI) adlıbirkuruluşbuişiüzerinealdı. Kuruluşyıllardır 135 azgelişmişekonominin 36 gelişkinekonomivetümdünyaileyaptığıticaretsırasındakifaturausulsüzlükleriyleya da sahtekarlıklarıylanasılbir illegal fonakışınınoluştuğunugözlerönüneseriyor. Başkabirdeyimlekuruluşdışticaretsırasındakifaturalarındeğerleriarasındakifarklılıklardanhareketle ne kadar illegal paraya da servetinkaçırıldığınıortayakoymayaçalışıyor.
GFI’nıngeçen yıl Mart ayında yayımladığı son rapor (2) Türkiye’den kaynaklanan illegal sermaye çıkışlarının (ve girişlerinin) ne denli büyük olduğunu verilerle ortaya koyuyor. Böylece rapor bir yandan dolaylı bir biçimde ülkedeki yolsuzlukların yaygınlığına dikkat çekerken, oluşan bu fonların sistemin varlığını sürdürebilmesi için nasıl işlevsel olarak kullanıldığını da bize anlatıyor.
Bu konuda sadece bir örnek vermek bile yeterli olabilir.2018 yılında ülkedeki yaklaşık 28 milyar dolarlık cari açığın üçte ikisi (21 milyar dolar) “Net Hata ve Noksan Kaleminde” gösterilen dövizle kapatılmıştı. Paralel bir biçimde ülkenin bazı zenginlerinin ülkenin milli gelirinin yaklaşık beşte birine denk düşen tutarda bir serveti (150-170 milyar dolar) dışarıda (ağırlıklı olarak vergi cennetlerinde) tuttukları da bilimsel bir çalışma ile(3) ortaya konulmuştu.
Dış ticaret bağlantılı illegal fon çıkışları nedir?
İllegal fon çıkışları ya da finans akımları (IIF) özetle(4);“büyük miktarda para ya da servetin bir ülkeden başka ülkelere illegal olarak gönderilmesi” olarak tanımlanıyor. Böyle servetler illegal olarak kazanılıyor, illegal olarak sınır ötesine transfer ediliyor ve ulusal sınırların ötesinde kullanılıyorlar.
Bir başka anlatımla illegal fon akımlarını iki biçimde tanımlamak mümkün. İlkinde bu terimden hem yasa dışı, hem de toplum tarafından etik olarak kabul edilmeyen servet akımları kastediliyor. İkincisinde ise (Dünya Bankası ve GFI’nın benimsediği gibi); “illegal biçimde elde edilmiş, illegal biçimde transfer edilmiş ve sınır ötesine (aynı zamanda ülke içerisinde) çıkartılmış parasal fonlar”kastediliyor.
Bu tanımlara göre bu finansal akımlar ya da fonlar illegaldir zira para ya da servet suç oluşturan faaliyetlerden (yolsuzluk ve uyuşturucu kaçakçılığı gibi) elde edilmektedirler. Kaynakları legal olsa da, bu paraların transferi illegal ise (vergi kaçırma amaçlı olarak) ya da terörizmin fonlanmasında kullanılıyorsa bu akımlar yine illegaldir. (5)
İllegal fonların/ illegal finansal akımların kaynakları
Bu fonların ana kaynaklarının büyük çaptaki yolsuzluklar (rüşvet), vergi kaçakçılığı ve uluslararası suçlar olduğu belirtiliyor.Örneğin (6); bir uyuşturucu karteli uyuşturucudan elde ettiği parayı ikinci el otomobiller satın alıp uyuşturucu merkezi olan bir ülkeye sattığında, bir ithalatçı vergi kaçırmak için faturada usulsüzlükler yaptığında, rüşvet alan bir politikacı ya da bürokrat bir tabela şirketini kullanarak rüşvet yoluyla elde ettiği parayı bir ülkedeki bir banka hesabına gönderdiğinde, bir zengin şahıs ya da şirket “Gizlilik Bölgeleri” olarak da adlandırılan bölgelerde vergiye tabi gelirlerini ya da servetlerini sakladığında, sınırlardan nakit para kaçırdığında ve dünyadaki terörist faaliyetleri desteklemek amacıyla parasını yurt dışındaki bir bankaya gönderdiğinde ortaya çıkan finansal akımlar ya da aktarılan fonlar “illegal” olarak nitelendiriliyor.
İllegal fonların bir kısmı rüşvet gelirleri
İllegal fon akışları ile yolsuzluklar arasında ciddi bir bağ var. GFI illegal fon akımlarının en az yüzde 5’inin ticari faaliyet ve suç teşkil eden eylemler sırasında ortaya çıkan rüşvetlerden elde edildiğini ileri sürüyor. (7) Yani rüşvet bu akımların kaynaklarından biri ve kara para aklama operasyonlarının yapılmasına neden oluyor. Kara para aklama ise rüşvetin nemasının gizlenmesine yardımcı oluyor.
Bir ülkedeki sermaye giriş ve çıkışlarının bütünüyle serbest bırakılması yolsuzluk faaliyetlerini artırırken, bunların aklanmasını da kolaylaştırıyor. Bir başka yazımızda da vurguladığımız gibi (8), Türkiye’de son 19 yılda “nereden buldun” uygulamasına son verilmesi ve 2008 ve 2009 yıllarında sermaye hareketlerini tamamıyla kontrol dışında bırakan düzenlemelerin yapılması bu alanda işlenen ilk günahlardır.
Kısaca sistemik hale gelmiş bulunan yolsuzluklar rüşveti doğruyor, bu yolla elde edilen parasal servet yabancı bir ülkedeki bankalara transfer ediliyor ve bu ülkede aklanıyor. Vergi kaçırmaya göz yummakböyle illegal fonların daha da büyümesine neden oluyor. Yukarıda sözü edilen yazımızda son yıllarda Türkiye’nin vergi rejiminin nasıl liberalleştirilerek vergi kayıplarının önünün açıldığının altını da çizmiştik.
Özetle, doğru biçimde hayata geçirilen sermaye kontrolleri illegal fon akımlarının oluşumunu caydırabilir, bu da dolaylı olarak yolsuzlukları ve buradan elde edilen rüşveti azaltabilir. Ancak yolsuzlukların ve rüşvetin yaygınlığı göz önüne alındığında, böyle önlemlerin alınmasının,mevcut kap-kaç düzeni ile uyuşmamasından dolayı, çok zor olduğunu da belirtelim.
Dış ticaretteki faturalama usulsüzlükleriyle illegal servet transferi
İllegal fon ya da finans akımları hem dış ticaret sırasında fatura usulsüzlükleri ile hem de kaçakçılık ve vergi kaçakçılığı ile yapılıyor. Ancak bunların içinde en yaygın olanı dış ticarette yapılan faturalama usulsüzlükleri ya da sahtekârlığı.
Uluslararası ticaret sırasında yapılan fatura usulsüzlüğü, illegal finans hareketleriyle ihracatçı ve ithalatçıların yurt dışına para/servet aktarabilmek, vergi ödememek, suç faaliyetlerinden elde ettikleri gelirleri gizleyebilmek, kara para aklamak, döviz kontrollerini etkisiz kılabilmek ve büyük çaptaki kârlarını yurt dışındaki gizlilik bölgelerinde tutabilmek amacıyla başvurdukları bir yöntem. (9)
Esas olarak dış ticarete konu olan bir malın/hizmetin faturada yazılı olan değerinin, fiyat, miktar ve çıkış yeri bilgilerinin en az bir tarafça ve kasıtlı olarak değiştirilmesiyleyapılıyor. Bu yöntem uluslararası ticaret aracılığıyla illegal fonların gizlenebilmesinin en oturmuş yöntemi.
Örneğin para ya da servet ithalatçı ülkedeki aşırı yüksek ithalat faturasıyla ya da eksik ithalat faturalaması ile kaçırılıyor. Benzer bir işlem duruma göre ihracat faturaları aracılığıyla da yapılıyor. Aşağıdaki tablo bu işleyişi özetliyor.
2017 yılında dünya ticaretinin 18 trilyon dolarlık bir hacime sahip iken,taşınan ticarikonteynerlerin sadece yüzde 2’sinin kontrol edilebiliyor olması (10) illegal fon çıkışlarının yapılırken neden dış ticaret yolunun seçildiğini de açıklıyor.Ayrıca bu akımlar kendiliğinden gerçekleşmiyor. Özellikle de gelişkin ekonomilerdeki başta bankacılık sektörü olmak üzere sermaye çevreleri ciddi kârlarve komisyonlarelde ettiklerinden, hükümetleri de bu paraların bu ülkelere gelmesine göz yumuyor ya da almadıkları önlemlerle bu operasyonları kolaylaştırıyor.
Faturalardaki değişikliklerden doğan değer farkı
GFI tarafından illegal finansman akımlarının miktarı resmi ithalat-ihracat istatistiklerindeki uyumsuzluklara bakılarak hesaplanıyor. Usulsüz dış ticaret faturalaması; hükümetlerin Birleşmiş Milletler Comtrade Veri Tabanına gönderdikleri resmi dış ticaret verileri karşılıklı olarak kontrol edilerek belirleniyor. Örnek olarak bir ülke 50 milyon dolarlık bir meyve ihracatı yapmışsa, buna karşılık bu malın alıcısı olan diğer ülkede bu 40 milyon dolarlık bir ithalat biçiminde kendini gösteriyorsa aradaki kaçak ya da değer farkı açığı (valuegap) 10 milyon dolar olarak ortaya çıkıyor.
Yılda 828 milyar dolarlık, 10 yılda 8,7 trilyon dolarlık bir illegal finansal akım
Bu çerçevede 135 azgelişmiş ekonomi ve 36 gelişkin ekonomi arasındaki toplam dış ticaretteki 2008-2017 dönemini kapsayan 10 yılda elde edilen değer farklılıkları toplandığında bunun 8,7 trilyon dolar olduğu görülüyor. Sadece 2017 yılında bu fark 827,6 milyar dolar (11). 2017 yılında en büyük değer açığı olan (ya da illegal finansal akışa sahip) ülkeler sırasıyla: Çin (323,8 milyar dolar), Meksika (62,9 milyar dolar), Rusya (56,8 milyar dolar), Polonya (40,9 milyar dolar) ve Malezya (36,7 milyar dolar).Bu akımların dış ticaret içindeki payları azgelişmiş ekonomilerdeyüzde 27 ile yüzde 47 arasında değişirken, ortalama yüzde 20’yi buluyor.(12)
Türkiye yurt dışına en fazla illegal fon çıkartan ilk 10 ülke arasında
Rapora göre, azgelişmiş ekonomilerin 36 gelişkin ekonomi ile yaptıkları dış ticarette ortaya çıkan değer farklılıkları açısından en yüksek değer farkına, dolayısıyla da en yüksek illegal fon akımlarına sahip ülkeler sıralamasında Türkiye, 2017 yılında 8’nci sırada (24,8 milyar dolar) ve 10 yıllık periyotta 9’uncu sırada (ortalama 22,1 milyar dolar) yer alıyor.Bu ticaret tüm dünyayı kapsadığında ise 2017 yılında değer farkı 45 milyar dolar ve 10 yıllık periyotta 41 milyar dolar oluyor. Böylece Türkiye 10 yılın ortalaması olarak 9’uncu sırada yer alıyor. (13)
Kısaca ülkeden yılda ortalama 22 – 41 milyar dolarlık bir illegal fon ya da servet çıkışı gerçekleşiyor. 10 yıllık ortalama olarak, illegal fonların ülkenin 36 gelişkin ekonomi ile olan ticaretindeki payı yüzde 17.34 ve dünya ile olan ticaret içindeki payı ise yüzde 20.85.
Aşağıdaki tabloda hem 36 ülke, hem de dünya ile olan ticareti üzerinden 2008 yılından bu yana Türkiye’deki illegal fon akımları gösteriliyor.
Sonuç
İllegal finans akımları ya da fon çıkışları (ve girişleri) kalkınma çabası içinde olan ülkelerin önünde büyük bir engel oluşturuyor. Zira normalde kalkınmanın finansmanında ve kamu hizmetlerinin fonlanmasında kullanılabilecek onlarca milyarlarca dolarlık servet ya da kaynak bu şekilde yok ediliyor.
Sermaye hareketlerinin serbestleştirilmesiyle, her yıl onlarca milyar dolarlık servet yasa dışı bir şekilde vergi cennetlerine ve finans merkezlerine aktarılıyor. Böyle illegal fon akımları sermaye birikimi yetersiz ülkelerdeki potansiyel sermayeyi ve vergi gelirlerinieritirken, ekonomik kriz dönemlerinde otoriter rejimlerin ayakta kalabilmesini sağlamak için bir can simidi olarak kullanılıyor ve böyle iktidarların ömrünün uzamasına yardımcı oluyor.Bu bağlamda sık sık çıkartılan ‘Varlık Afları’ ülke ekonomisinin bırakın her hangi bir sorununu çözmeyi, kara paranın aklanmasıyla sonuçlanıyor.
Bu tür akımların serbest bırakılması, denetlenmemesi yolsuzlukları daha da artırıyor, kolaylaştırıyor. Çünkü bu yola başvuranlar kolayca servetlerini yurt dışına çıkartabileceklerini ve orada koruyabileceklerini bildiklerinden yolsuzlukları sistemik bir biçimde sürdürmekten kaçınmıyorlar. Bu durum büyük servetlerin sahiplerinin siyasal iktidar üzerinde daha fazla söz sahibi olmasını sağlarken, toplumun çok büyük bir kesiminin daha da yoksullaşmasına neden oluyor.
Bu da ülkedeki ekonomik eşitsizlikleri artırdığı gibi, iyice erozyona uğratılmış olan demokrasiyi, demokratik kurumları ve hukukun üstünlüğü gibi temel demokratik değerleri ortadan kaldırıyor. Müesses nizamın giderek daha da otoriterleşmesiyle sonuçlanıyor.
____________
Dip Notlar:
- Financial Secrecy Index 2020 -Narrative Report on Turkey, https://fsi.taxjustice.net/PDF/Turkey.pdf (17 July 2021).
- Global Financial Integrity, Trade-RelatedIllicit Financial Flows in 135 DevelopingCountries: 2008-2017(March 2020).
- AnnetteAlstadsæter, NielsJohannesenandGabrielZucman, WhoOwnstheWealth in TaxHavens?, Macro EvidenceandImplicationsfor Global Inequality (27 December 2017), s. 28.
- Global Financial Integrity, agr.
- Reuter, P.,Illicitfinancialflowsandgovernance: Theimportance of disaggregation. World Bank. World Development Report: Background Paper(2017).
- Global Financial Integrity, agr, s. 5.
- Global Financial Integrity, Illicitfinancialflowstoandfromdevelopingcountries: 2005–2014(2017), s.2.
- MustafaDurmuş, “Rüşvetinvergisi”, http://mustafadurmusblog.blogspot.com (5 Temmuz 2021).
- Global Financial Integrity, agr, s. 6.
- Bu farkın bir kısmı Fob, Cif biçimindeki fiyatlama farkından oluşsa da, böyle büyük çaptaki farklılığı açıklama konusunda yeterli değil.
- Global Financial Integrity, agr, s. 2-3.
- , s. 18, 24.
