Bugünkü İznik Gölünün antik çağdaki adı: Askania Limne. Arada Nikaia gölü de denmiş.
Güvenilir bir antik çağ ansiklopedisinde şöyle geçiyor:
“Askania Limne [Almanca versiyonu] Askanischer See, ayrıca Bithynia’daki Nikaia gölü (modern İznik Gölü); Batıda Mysia’ya, doğuda Phrygia’ya (Str. 12,4,5; Plin. Nat. 5,40,8), göl ve çevresindeki peyzaja verilen ad. Strobel, Karl (Klagenfurt) Kaynakça W. Ruge, svA, RE 2, 1610.”
Ayrıca, M.Ö 7. ve 8. Yüzyıllarda Homeros’un İLYADA epik şiirinde (destanında) Askania iki kez geçiyor. Truva Savaşında Troya’lılara bereketli topraklardan yardıma gelen Askania’lı kahramanlar olarak söz edilir. Bu savaşçıların iyi ata binip iyi cenk ettiklerinden bahsedilir.
Başka bir yerde, Phrygia’lıların bir kumandanın isminin Askonus olduğu yazılıdır ki, Askania adının buradan da gelmiş olabileceği olasılık dahlindedir.
. Ayrıca bunlardan anlaşıldığına göre gölün doğusunda Phrygia, batısında ise Mysia bulunmaktaymış. Tıpkı şimdi gölün yarısı İznik diğer yarısı Orhangazi sınırları içinde olduğu gibi.
Bundan sonraki dönem Bitinya (Bithynia) dönemidir. Gölün ismi Nikaia Gölü olur. Doğusunda Nikaia batısında Basilinopolis Kentleri yer alır.
Nikaia Hagia Sophia (İznik Ayasofya) Kilisesi iç duvarlarındaki kadırga, kog, karaka ve tekne figürleri göz önüne alındığında İznik Gölünde su taşımacılığının da olması gerekmektedir. Nitekim, Keramet köyü açıklarında batık amforalara rastlanmış, bunun zeytinyağı ya da şarapların teknelerle, su yoluyla taşınmasına delalet ettiği bildirilmiştir.
İznik Gölünün konumu, güzelliği ve çekiciliği birçok büyük kumandanı cezbetmiş ve Büyük İskender, Lysimakhos, Nicomedes, Hadrianus, Orhan Gazi Nikaia Antik Kentini fethedebilmiş büyük hükümdarlardır.
Orhan Gazi’nin İznik’i fethetmesi ile başlayan Osmanlı sürecinde Nikaia, Es-nik ten İznik’e dönüşmüştür
Tarih boyunca bu bölgeye ve İznik’e çok sayıda gezgin (seyyah) ve misyoner uğramıştır. Bunlardan biri de tabii ki Evliya Çelebidir.
1650 yılında ünlü gezgin Evliya Çelebi’ye göre İznik ve Göl havzası şöyle tanımlanmıştır:
“İznik Gölü’nün vasıfları Kalenin batı kısmındadır. Batıdan Gemlik kasabası körfezine bir ayağı akar. Çevresinde kırk beş parça bağ ve bahçeli, camili, hamamlı, çarşılı köyler vardır. İçine yedi yerden akarsular katılır. Göl içinde otuz adet balık avlayan kayık bulunur. En fazla derinliği yirmi kulaçtır. Gölün dört tarafını bir kimse atla bir günde dolaşır. Suyu gayet güzel olduğundan yetmiş türlü balık yetişir. Bunlardan İlhaniye, eğe ve sala balıkları meşhurdur. Hiç kokuları yoktur. Gayet güzel çorba ve tavaları olup kolay hazmedilir. Aynı zamanda çok besleyicidirler. Balıkçılar avladıkları balıkları Yenişehir’e, Gemlik’e ve Pazarköyü’ne götürüp satarlar, kâr ederler. Şehrin halkı çamaşırlarını göl suyunda yıkarlar. Hiç sabun sürmedikleri halde yine bembeyaz olur. Bu gölde bir atı yedi gün yıkasalar ve suyundan içirseler eti ve yağı semiz olur. Bu gölde bulunan pullu balık gayet lezzetli olur. Ama tepesinde iki sivri kemik olur ki onu kırmak lazımdır. O kemikler çıkarılmadan pişirilirse balığın eti yemyeşil olur. Yine bu kemiği diğer diri bir balığa saplasalar vücudu mahvolur. Bunun için bu gölde bulunan diğer balıklar kemikli balıktan korkarlar. İznik şehrinin kıble tarafında ve Arnavud dağının arkasında Bursa Yenişehir’i bulunur. Lodos tarafında, göl aşırı deniz kenarında Gemlik kasabası vardır. Batı tarafındaki Pazarköy kasabasının minareleri görünür. Doğu yönünde Geyve beş saatliktir. İşte Yenişehir bu kasabaların arasında olup (Engürücük) ve Lefke kasabalarına dokuz saattir.”
Bu havzada eski dönemlerde bahsedilmesi gereken iki gerçek sorun vardır. Biri sıtma diğeri depremdir. İznik Gölü deprem kuşağındadır. Güzelim göl oluşumunu depremlere borçlu olsa da İznik ve Orhangazi çevresi depremden olumsuz etkilenmişlerdir. Kaldı ki Surların kalın duvarları bile zarar görmüştür.
Nitekim bölgeyi ziyaret eden seyyahların ortak görüşü son yüzyıllarda burasının deprem ve sıtma yüzünden metruk ve harap bir hale geldiği üzerinedir.
Bu bölgede yaşayan biri olarak görmekteyim ki, Göl etrafında sadece bir kaç köy suyun kenarına kurulmasına rağmen 20 den fazla köy daha gerilere, dağların eteklerine kurulmuştur. Ancak gölden yine de bir-iki kilometre uzaklıktadırlar. Bunun sebebi herhalde deprem bölgesi olduğundan köyleri düz ovaya, su kenarına değil de temeli sağlam dağ yamacına tutturmak olduğu söylenebilir. Bir başka neden, göl sahili eskiden bataklık ve sazlık olduğundan sivrisineğin bol olmasıyla sıtmanın yaygın olmasıdır. Temiz, havadar dağ eteklerini tercih etmiş olmalılar. Bir neden de bereketli tarım arazilerinin kıymetli tutulması, bahçelerin köy yerine harcanmaması olmalı. Tabii ki dağın yamacının başladığı yere köy kurmakla dağa da yakın olup yakacak odunundan, kurusundan ve çalısından ayrıca buz gibi, tertemiz, lezzetli suyundan faydalanma isteğidir. Hatta hayvancılık ve meracılık göz önüne alınmış olmalı.
Köyler ile göl arasında, gölün etrafı boyunca ova şeridi yer alır ve doğu batıdaki İznik ve Orhangazi’nin geniş ovalarıyla birleşir. Geçmişte bağlarla dolu olan bu alanlar son yüzyıllarda zeytinle doldurulmuş, havzaya, bolluk bereket ve zenginlik gelmiş, son dönemlerin o makus talihi tersine döndürülmüştür. Ve dünyanın en kaliteli zeytinleri bu bölgede yetişir.
Velhasıl kelam yazıyı belki de Nâzım Hikmet’le noktalamak gerekir:
Bu göl İznik gölüdür.
Durgundur.
Karanlıktır.
Derindir.
Bir kuyu suyu gibi
içindedir dağların.
Bizim burada göller
dumanlıdırlar.
Balıkların eti yavan olur,
sazlıklardan sıtma gelir,
ve göl insanı
sakalına ak düşmeden ölür.
Bu göl İznik gölüdür.
Yanında İznik kasabası.
İznik kasabasında
kırık bir yürek gibidir demircinin örsü.
Çocuklar açtır.
Kurutulmuş balığa benzer kadınların memesi.
Ve delikanlılar türkü söylemez.
____________
Göl hikâyeleri – 2022 Recep Meşe
